De professionele omgeving van zelfstandige kunstenaars, curatoren en anderen werkzaam in de kunst is de afgelopen decennia sterk veranderd onder invloed van de mantra van het creatief ondernemerschap. Het is een denktrant die slecht strookt met de aard van het creatieve proces maar niettemin ingrijpende veranderingen teweeg heeft gebracht. Zowel binnen de individuele werkomstandigheden – kunstenaars en curatoren richten hun praktijken in op basis van de geldende criteria betreffende eigen inkomsten, publieksaantallen en zichtbaarheid – als in het institutionele veld, de kunstacademies en het subsidiestelsel. Het veld is geneigd het beleid te volgen, sterker nog, de mantra van ondernemerschap, bezoekerscijfers, sociale onderneming, arbeidsmarkt en verdienvermogen is geïnternaliseerd geraakt…

Maar wat gebeurt er als we besluiten om niet meer mee te doen? Als we afzien van het elkaar beconcurreren om de schaarse mogelijkheden en subsidies? Kunnen we het ons permitteren om nee te zeggen tegen de huidige gang van zaken of zetten we onszelf daarmee buiten spel? Is het mogelijk om niet langer mee te doen zonder onszelf de mogelijkheid te ontnemen om verandering te brengen? Of in de woorden van Jan Verwoert: Can we embrace the I Can’t without depriving ourselves of our potential to act? Wat gebeurt er als we ons richten op andere mogelijkheden? Welke initiatieven zijn te ontwikkelen vanuit de intrinsieke waarde van de kunst? Wat zijn levensvatbare vormen van samenwerken? Wat zijn de mogelijkheden om zelf atelierruimte te creëren? En wat zijn de voorwaarden daarvoor?

Zelforganisatie

Cluster# 7 van Platform BK gaat over zelforganisatie, een eeuwenoud begrip dat door de tijd, en in de kunstwereld, op verschillende manieren invulling heeft gekregen. Op het moment beleeft het een opleving in het licht van de behoefte aan wegen voorwaarts, zowel voor individuele kunstenaars als organisaties. Maar wat verstaan we precies onder zelforganisatie? Is het mogelijk om er in de huidige situatie invulling aan te geven buiten het kapitalistische perspectief? Kan het een middel zijn tegen individualisering en precariteit, tegen elkaar beconcurreren? En zo ja hoe? Is het een vorm van D.I.Y.? Of gaat D.I.Y enkel over het hacken van het leven en impliceert het te veel een individuele schaal. Is het beter om het concept van coöperatie centraal te stellen? Of dat van de commons, dat zowel een economische structuur impliceert als een sociaal netwerk? Wat hebben deze historisch gewortelde modellen ons vandaag de dag te bieden?

Platform BK organiseert dit cluster om zowel gezamenlijk na te denken over andere wegen als om concrete nieuwe samenwerkingsvormen te ontwikkelen. Daarbij staat het creëren en behouden van een vrije ruimte centraal. Zelforganisatie vandaag is waarschijnlijk niet iets dat zich volledig afkeert van het bestaande. De wederzijdse afhankelijkheid van de kunst, de instituties en de markt is te groot voor louter protest, revolutionaire aspiraties of romantisch getheoretiseer. De urgentie voor alternatieven is te groot om geen praktische resultaten voor ogen te hebben. Vanuit het besef dat de kunst verweven is met mondiale kapitaalstromen, politieke programma’s en economische ontwikkelingen, is het vinden van parallelle economieën op basis van zelforganisatie, coöperatie en solidariteit, een ideële en reële collectieve opdracht.

Context

De veranderingen in het werkveld van de kunst staan niet op zichzelf. Het neoliberale politieke klimaat van de afgelopen decennia heeft de verzorgingsstaat omgevormd naar een participatiesamenleving, waarbij een geleidelijke afbouw van de sociale en culturele voorzieningen dwingt tot grotere individuele verantwoordelijkheid voor het eigen leven. In de verzorgingsstaat waren woning, inkomen, pensioen en cultuur een recht dat verzekerd werd door publieke instituten die de organisatie van de collectieve voorzieningen verzorgden. In de participatiesamenleving is dat recht (deels) omgevormd naar een verplichting om bij te dragen aan de sociale en culturele voorzieningen, zonder individuele bescherming door collectieve organisatie. De flexibilisering van werk, wonen en zorg, bijvoorbeeld, ontmantelen de collectieve vormen van individuele bescherming door vakbond, woningbouwvereniging en ziektekostenverzekeraar. Dit gebrek aan zorg en zekerheid is waar mogelijk opgevangen door nieuwe vormen van zelforganisatie zoals het broodfonds, de wooncoöperatie en coöperatieve zorgorganisaties. Deze vormen van zelforganisatie creëren nieuwe vormen van collectieve solidariteit, die meer zeggenschap geven om het eigen leven zelf vorm te geven maar ook tot meer onderlinge verplichtingen leiden.

Ook in de kunst is er grote behoefte aan nieuwe vormen van samenwerking en nieuwe vormen van solidariteit, als we afgaan op de precaire positie van zowel individuele kunstenaars, curatoren en vormgevers als ook de precaire situatie van de initiatieven en instellingen. Net als andere voorzieningen wordt de kunst niet langer (volledig en pertinent) ondersteund door publieke instituten die de organisatie van de collectieve solidariteit op zich nemen. Instellingen, kunstenaars en publiek worden verplicht een eigen bijdrage te leveren aan de culturele voorzieningen, dat we als aanbod in een markt zijn gaan zien.

Achter deze wijziging van begrippenapparaat schuilt een denken dat kunst niet langer als publiek doel ziet, en culturele verheffing geen taak van de overheid vindt. Deze veranderde situatie dwingt ons om onszelf te organiseren, individueel of samen; hierbij gaat het overigens waarschijnlijk meer over overleven dan over vrijheid. Wat kan zelforganisatie vandaag de dag voor ons werkenden in de kunst en voor de kunst betekenen?

Praktische informatie

Cluster #7 start met een leesgroep van 5 sessies (open voor leden op inschrijving) met maximaal 10 personen. In deze bijeenkomsten willen we komen tot een afbakening van het begrip en ons concrete vervolg traject, dat kan bestaan uit publieke bijeenkomsten en/of concrete projecten. We zullen verschillende teksten lezen en bediscussiëren om tot een gezamenlijke uitspraak te komen. Cluster #7 is geinitieerd door Mariska van den Berg en Joram Kraaijeveld. De leesgroep vindt plaats in de periode van september tot november. De sessies zullen plaatsvinden in het kantoor van Platform BK in Tetterode in Amsterdam (en als nodig ook op een andere plek in Nederland) op de maandagavond van 19.30 – 22.00 uur: 17 september, 1 en 22 oktober en 5 en 19 november. Aanmelden via: joram@platformbk.nl

Bronnen

Marco Baravalle, Art Populism and the Alter-Institutional Turn, e-flux, 2018.
Stephan Dillemuth, Anthony Davies, Jakob Jakobsen, There is no alternative: THE FUTURE IS SELF-ORGANISED (2005), in: Stine Herbert & Anne Szefer Karlsen (eds.), Self-Organised, 2013.
Stine Hebert and Anne Szefer Karlsen (eds.), Self-Organised, London, Open Editions, 2013.
Kunstenpunt Belgie | Fair practice en nieuwe vormen van samenwerken | Dossier 2018
Maria Lind, The Future is Here, european institute for progressive cultural policies, 2006.
Antonio Negri, Letter to Manfredo on collective work, Art and Multitude, Cambridge: Polity, 2011.
Richard Sennet, Together. The Rituals, Pleasures & Politics of Cooperation, London: Penguin Books, 2012.
Superflex, Self-organisation | Counter-economic Strategies, Co-produced by NIFCA, Nordic Institute for Contemporary Art and the Academy of Fine Arts, Helsinki, 2006.
Tegenlicht, Ons gemeengoed, 1 april 2018.
Jan Verwoert, Exhaustion and Exuberance. Ways to Defy the Pressure to Perform, Dot Dot Dot 15, p. 89-112, 2007.
Jan Verwoert, All the Wrong Examples, in: Stine Herbert & Anne Szefer Karlsen (eds.), Self-Organised, 2013.