Aan: Het College van Burgemeester en Wethouders van Hengelo
Burgemeester Schelberg en Wethouders Van Wakeren, Gerrits, Ten Heuw, Bruggink en Eshuis
Postbus 18, 7550 AA, Hengelo

Betreft: De expositie Onder de aandacht

Amsterdam, 5 maart 2022

Geachte Burgemeester Schelberg en Wethouders Van Wakeren, Gerrits, Ten Heuw, Bruggink en Eshuis,

Van 16 september t/m 3 oktober 2021 organiseerden KunstNonStop werkgroep Hengelo^[1] en HeArtpool ‘Onder de aandacht’, een expositie voor professionele Hengelose beeldende kunstenaars in het oude V&D-pand van Hengelo. De missie van de tentoonstelling was een mooie: geld uit de landelijke steunpakketten voor cultuur inzetten om beeldend kunstenaars op lokaal niveau eindelijk weer te laten exposeren. Helaas zag de tentoonstelling er aan de achterkant minder goed uit, met een slechte begroting, unfair practice en het onder druk zetten van deelnemende kunstenaars om de helft van hun kleine honorarium weer terug te doneren aan de organisatie. Dit alles met medeweten en impliciete goedkeuring van Wethouder Van Wakeren, die verantwoordelijk was voor de subsidieverstrekking. Ondanks zorgvuldige navraag bij de gemeente, blijven onderbouwde antwoorden uit.

Deze situatie toont aan dat implementatie van de Fair Practice Code op gemeentelijk niveau een groot aandachtspunt is. Platform BK deelt het verhaal om herhaling van deze misstanden in de toekomst in Hengelo en andere gemeenten te helpen ondervangen. Met de gemeenteraadsverkiezingen in aantocht, roepen we toekomstige coalities op fair practice in de cultuur serieus te nemen en daar acties aan te verbinden.

Onder de aandacht

‘Onder de aandacht’ kwam tot stand op initiatief van KunstNonStop werkgroep Hengelo en met ondersteuning uit de coronagelden voor cultuur, waarvan in het derde steunpakket een bedrag van 51,5 miljoen euro werd uitgekeerd aan decentrale overheden voor de ondersteuning van de lokale cultuursector.

Omdat KunstNonStop werkrgroep Hengelo geen rechtspersoon heeft, is de aanvraag bij de gemeente Hengelo officieel gedaan door Stichting HeArtpool. Middels een open call (zie afbeelding 1) werden ‘professionele Hengelose kunstenaars’ opgeroepen zich in juli en augustus aan te melden voor de tentoonstelling. Zonder verdere selectie kreeg ieder van de meer dan 80 aanmelders één vierkante meter muur aangeboden om één werk te tonen.

In eerste oogopslag was dit een simpel, effectief en sympathiek initiatief, maar bij nader beschouwing bleek er veel mis te gaan bij de organisatie. De nadruk op professionaliteit in de open call wekte de indruk dat ook de organisatie zelf professionele standaarden naleefde, zoals transparante communicatie, een realistische begroting en eerlijke beloningen. Het tegendeel was waar.

Fair Pay

Deelnemend kunstenaars kregen door KunstNonStop werkgroep Hengelo een honorarium van 100 euro per persoon aangeboden. Dit is een onacceptabel lage vergoeding voor de doelgroep van professionele kunstenaars volgens de professionele standaard van de Fair Practice Code. Deze gedragscode voor ondernemen en werken in de kunst, cultuur en creatieve industrie is tijdens jarenlang, sectorbreed overleg opgesteld en werd in januari 2017 door Kunsten ‘92 gepresenteerd. Naleving ervan is sinds februari 2020 overgenomen door de Minister van Engelshoven van OC&W als subsidievoorwaarde bij Rijkscultuurfondsen.

Eén van de pijlers van de Fair Practice Code is Fair Pay, die in het geval van tentoonstellingen van hedendaagse beeldende kunst zonder verkoopdoel heel duidelijk gedefinieerd is. Hiervoor verwijst de Code naar de Richtlijn Kunstenaarshonoraria. Een korte blik op de calculator van deze Richtlijn levert de wetenschap op dat kunstenaars die bestaand werk tonen op een groepstentoonstelling met een duur van minder dan een maand, een minimumvergoeding van 220 euro horen te krijgen, exclusief btw en productiekosten.

We twijfelen niet aan de goede bedoelingen van KunstNonStop werkgroep Hengelo. Maar de zwaar ondermaatse honoraria dragen feitelijk bij aan het normaliseren van onderbetaling van kunstenaars en ondergraven het kunstenaarschap als serieus beroep.

Onder druk gezet

De problemen rond ‘Onder de aandacht’ bleven echter niet beperkt tot onderbetaling. Kunstenaars bleken namelijk alleen aanspraak te mogen maken op het honorarium, als zij hiervan de helft terug doneerden aan de organisatie. KunstNonStop werkgroep Hengelo had dit geld nodig om hun begroting rond te krijgen.

De subsidie-eis voor het verkrijgen van de steungelden was een eigen bijdrage van 30% van de totale begroting. Omdat KunstNonStop geen eigen middelen ter beschikking had, werd gekozen voor het inverdienmodel waarbij de kunstenaars een eigen bijdrage leverden. ‘Om aan de voorwaarde van 30% eigen bijdrage te kunnen voldoen, hebben we begroot dat iedere kunstenaar 100 euro hanggeld krijgt en (hiervan) 50 euro schenkt aan de organisatie’. Zo werd het gebrek aan eigen financiering van de organisatie boekhoudkundig opgelost, waarbij de subsidie van de gemeente feitelijk dubbel werd ingezet als eigen inleg. Een boekhoudkundige truc die de kunstenaar laat opdraaien voor de financieringsproblemen van KunstNonStop werkgroep Hengelo.

Meerdere alternatieven zijn niet onderzocht

KunstNonStop rechtvaardigt de gang van zaken vanuit goede bedoelingen en een gebrek aan alternatieven. Het is waar dat kunstenaars er ook niets aan zouden hebben gehad als het steungeld ongebruikt bleef en uiteindelijk moest worden teruggestort in de staatskas. Eigen inbreng had de organisatie niet, dus het onder druk zetten en onderbetalen van kunstenaars was de enige optie. Of toch niet?

Ten eerste dient opgemerkt te worden dat de productie te groot was om op een eerlijke manier te realiseren met het beschikbare budget. KunstNonStop werkgroep Hengelo had kunnen kiezen voor een beperking van het aantal deelnemers, door het instellen van een selectieprocedure, aanmeldingsstop, of kunstenaars persoonlijk uit te nodigen in plaats van een open call. Zo had de deelnemende kunstenaars een eerlijke vergoeding geboden kunnen worden. Het open, inclusieve karakter van de tentoonstelling was daarmee echter wel verkleind.

Een beter alternatief was daarom waarschijnlijk geweest aanvullende financiering te werven. Het Mondriaan Fonds had tot voor kort een pot geld die speciaal bedoeld was voor het aanvullen van kunstenaarshonoraria. Daarop kon snel en gemakkelijk aanspraak gemaakt worden via de Kunstenaarshonorariumregeling. Mits de minima van de Richtlijn Kunstenaarshonoraria werden aangehouden, dekte het Mondriaan Fonds bij toekenning de helft van de uitgekeerde honoraria. Verder zouden de mogelijkheden van andere fondsen, crowdfunding, of het aangaan van sponsoring door een mecenas of bedrijf kunnen zijn onderzocht. Het ligt bijvoorbeeld voor de hand dat het beschikbaar stellen van de tentoonstellingsruimte om niet door de eigenaar van het V&D-pand zou kunnen worden aangemerkt als cofinanciering.

Als organisatie die zich inzet voor professionele kunstenaars, mag van KunstNonStop verwacht worden dat zij van de mogelijkheden voor aanvullende financiering op de hoogte waren. Niets wijst er echter op dat deze mogelijkheden serieus verkend zijn, behalve een afgewezen fondsaanvraag bij de Stimuleringsregeling Beeldende kunst en Vormgeving. Van sympathieke steun, waarbij alles voor de kunst uit de kast wordt getrokken, is dus geen sprake. Wel is er duidelijk sprake van onwil of onwetendheid om eerlijke betalingen en procedures aan te houden.

Goedkeuring Wethouder

De Hengelose Wethouder voor Cultuur, Bas van Wakeren (Pro Hengelo), is door deelnemende kunstenaars van ‘Onder de aandacht’ op bovenstaande problemen gewezen in digitale correspondentie en persoonlijke gesprekken. Hierbij zijn onder andere de Fair Practice Code en creatieve boekhouding ter sprake gekomen. Van Wakeren weigert echter in te grijpen. Hij blijft het initiatief verdedigen als ondersteuning van kunstenaars. Zijn verantwoordelijkheid ligt, naar eigen zeggen, enkel in het controleren of de begroting van het project uiteindelijk onder de streep klopt.

Wij trekken deze redenering sterk in twijfel. De VNG benadrukt dat de Minister van Engelshoven het relevant acht ‘dat alle overheden bij hun cultuurbeleid conform de [Fair Practice] Code handelen’. De vaststelling van unfair practice voor Wethouder Van Wakeren had voldoende reden moeten zijn om zijn steun voor de gedupeerde kunstenaars uit te spreken en KunstNonStop op het matje te roepen. Dit is echter niet gebeurd. Door deze organisatie de hand boven het hoofd te houden, verzaakt de Wethouder ons inziens zijn verantwoordelijkheid om de goede besteding van gemeenschapsgeld te borgen.

Bovendien is ons ter oren gekomen dat de boekhoudkundige constructie waarvan KunstNonStop gebruik heeft gemaakt, is aangeraden door een beleidsambtenaar voor cultuur van de gemeente Hengelo. In een reactie op deze brief vanuit de gemeente, wordt deze gang van zaken niet ontkend. Afgaand op deze impliciete erkenning, menen wij dat het de wethouder niet past zich op neutraliteit te beroepen. Naast verantwoordelijkheid voor de besteding van gemeenschapsgeld, draagt de wethouder uiteraard verantwoordelijkheid voor het werk van onder hem gestelde ambtenaren. Door het oogluikend toestaan van de schimmige en oneerlijke gang van zaken bij KunstNonStop en het negeren van de rol van zijn eigen ambtenaren in het tot stand komen daarvan, maakt de Wethouder zichzelf mede verantwoordelijk voor het van de regen in de drup helpen van Hengelose kunstenaars.

Een eerdere versie van deze brief, aangevuld met een lijst zorgvuldige vragen, is aan Wethouder Van Wakeren voor wederhoor voorgelegd. De volledige vragenlijst is onderaan deze pagina te lezen. Helaas bleven zij allemaal onbeantwoord. Wel laat de gemeente weten verrast te zijn over onze klacht over de rol van de gemeente. De gemeente stelt dat het ‘mooi [is] dat er activiteiten worden georganiseerd voor onze inwoners en beeldend kunstenaars’ en dat ‘deze regeling […] geen specifieke kunstenaars regeling [was], waardoor er geen voorwaarden zijn opgenomen over honoraria’. Ook benadrukt de Gemeente Hengelo de ‘landelijke Uitgangspunten Cultuurbeleid 2021-2024 van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap uit juni 2019 en daarmee ook de Fair Practice Code’ te onderschrijven. Hierbij dient te worden opgemerkt, dat de Fair Practice Code niet alleen van toepassing is op kunstenaarsregelingen, maar op alle activiteiten waarbij het werk van professionele kunstenaars wordt geëxposeerd. Een opmerkelijke contradictie, waardoor wij ons afvragen of men bij de Gemeente Hengelo wel op de hoogte is van de inhoud van de code die zij zegt te onderschrijven.

Tot onze spijt stellen wij vast dat de Gemeente Hengelo zich niet voldoende rekenschap geeft van de kaders van fair practice. Onderschrijving van de Fair Practice Code is een goede zaak, maar zonder serieuze stappen in de toepassing is dit een loze daad. Daarom roepen we de huidige én aankomende Colleges van B&W en lokaal opererende kunstorganisaties op zich spoedig te verdiepen in de Fair Practice Code en de Richtlijn Kunstenaarshonoraria.

Organisatoren of (lokale) politici en beleidsmakers kunnen altijd bij ons terecht met vragen. Ook weten we dat onze collega’s bij Kunsten ‘92 bereikbaar zijn om toelichting en advies te geven rond de Fair Practice Code en de (lokale) implementatie ervan.

Met vriendelijke groet,

Namens Platform Beeldende Kunst
Koen Bartijn, co-directeur
Sepp Eckenhaussen, co-directeur
Rineke Engwerda, Hengelose beeldende kunstenaar en lid

[1] De werkgroep Hengelo maakt (nog) geen onderdeel uit van stichting KunstNonStop. In samenwerking met de gemeenten Hengelo en Enschede wordt door hen en door stichting KunstNonStop onderzocht of aansluiting mogelijk is. De expositie is door deze werkgroep in Hengelo georganiseerd en de organisatie en de bijbehorende financiële afhandeling hiervan vallen niet onder de verantwoordelijkheid van stichting KunstNonStop.

Vragen aan Wethouder Van Wakeren

Ziet U de waarde van een levendig en weerbaar kunstcircuit in Hengelo?

Bent U het eens met Minister Van Engelshoven en de VNG dat het naleven van de Fair Practice Code (en de daaronder vallende Richtlijn Kunstenaarshonoraria) een goed middel is om een levendig, weerbaar kunstcircuit te reguleren?

Bent U het ermee eens dat de zwaar ondermaatse honoraria voor kunstenaars voor deelname aan ‘Onder de aandacht’, ondanks goede bedoelingen, feitelijk bijdragen aan het normaliseren van onderbetaling van kunstenaars en hiermee het kunstenaarschap als serieus beroep ondergraven?

Hoe kijkt de gemeente aan tegen de boekhoudkundige benadering, waarin kunstenaars geacht worden de helft van hun verkregen honorarium terug te doneren aan KunstNonStop?

Is het correct dat een beleidsambtenaar voor cultuur van de Gemeente Hengelo KunstNonStop heeft aangeraden deze boekhoudkundige benadering te hanteren?

Bent U het ermee eens dat het de verantwoordelijkheid is van een uitnodigende organisatie om de financiering voor een tentoonstelling op orde te hebben?

Behoort een uitnodigende organisatie, in geval van cofinanciering door kunstenaars, hierover ruim van tevoren en transparant te communiceren?

Krijgt U de indruk dat bij KunstNonStop sprake was van onwil dan wel onmacht om te voldoen aan eerlijke betalingen en transparante procedures?

Heeft de gemeente mogelijke alternatieve financieringsbronnen onderzocht, zoals de Kunstenaarshonorariumregeling van het Mondriaan Fonds?

Bent u het met ons eens dat de vaststelling van unfair practice voor Wethouder Van Wakeren voldoende reden had moeten zijn om zijn steun voor de gedupeerde kunstenaars uit te spreken en KunstNonStop op het matje te roepen?

Hoe kijkt U naar de het optreden van de Wethouder in deze situatie, waarmee een oneerlijke situatie oogluikend werd toegestaan?

Wat kunnen gemeente en maatschappelijke organisaties in Hengelo doen om een levendig en weerbaar kunstcircuit te stimuleren?

Wil het College van B&W KunstNonStop en HeArtpool oproepen zich spoedig te verdiepen in de Fair Practice Code en de Richtlijn Kunstenaarshonoraria

Wil het College van B&W Wethouder Van Wakeren oproepen concrete plannen te maken voor de implementatie van fair practice in het Hengelose cultuurbeleid?