Groei kunstenaarschap, ontwikkeling kunstenaarspraktijk
Kunstenaarschap bouwt zich levenslang op – ‘van de wieg tot het graf’ – gebruikmakend van aanleg en omstandigheden. Steeds meer facetten ontvouwen zich en het palet aan kunstenaarsposities breidt zich verder uit: de klassiekere oriëntatie op het kunstwerk in een museale omgeving, de sociale dimensie van het object in de openbare ruimte, de kunstenaar betrokken bij complexe ontwerpprocessen, de kunstenaar-curator die verbanden legt tussen kunstenaars of kunstwerken, overdracht van kennis en ideeën door de kunstenaar als ‘educator, etc. Vele varianten met als gemeenschappelijke kern het ‘kunstenaarsspecialisme’ om betekenissen te achterhalen, te internaliseren, te transformeren en meestal in visuele vorm – in een portret, een performance, een samenwerking, een film – te distribueren, weer terug te geven. Met als centrale vraag “waar sta ik en waar sta ik voor”. Voorjaar 2017 verschijnt naar verwachting m’n autobiografisch werkboek ‘Positionering door kunstenaars’, dat hier nader op ingaat.
Bij groei en ontwikkeling, spelen naast (kunst)onderwijs ook kunstenaarsvoorzieningen een belangrijke rol: stimulering door stipendia en projectsubsidies, stedelijk atelierbeleid, buitenlandateliers van fondsen én de zogenoemde postacademische instellingen. Deze instellingen staan onder ernstige druk en worden in hun voortbestaan bedreigd.

Postacademische instellingen en kunstonderwijs, kunnen niet zonder elkaar
De Raad wil “in een sectoradvies over beeldende kunst en vormgeving aandacht besteden aan criteria om de meerwaarde van postacademische instellingen te beschrijven in relatie tot kunstonderwijs (dat) investeert in deelnemers en hen begeleidt vanuit overeenkomstige criteria”. Dit oude liedje is overbodig want zo’n onderzoek is al vaak gedaan, zonder effect. De instellingen blijven zo nog langer bungelen in een beleidsvacuüm, ze worden ‘on hold’ gezet, en dat betekent letterlijk: geen houvast bieden, in de wachtkamer zetten, in bedwang houden, in de kou laten staan, stopzetten. En de stapel met rapporten wordt nog hoger en hoger.
Laat ik een handje helpen door contrasten tussen postacademische instellingen en kunstonderwijs te schetsen. BAK (Basis voor Aktuele Kunst in Utrecht), EKWC (Europees Keramisch Werkcentrum in Oisterwijk), De Ateliers en de Rijksakademie van beeldende kunsten (beiden in Amsterdam) en Van Eyck (Jan van Eyck Academie in Maastricht) zijn die instellingen, gericht op kunstenaars met (enige) zelfstandige praktijkervaring: uit de praktijk en ‘reeds op eigen benen’. De primaire opgave van de postacademische instellingen is de strenge selectie uit vaak duizenden aanmeldingen. Bij de vijf instellingen worden slechts enkele tientallen kunstenaars toegelaten, uit reeds sinds decennia een mondiaal spelveld. Na maandenlange intensieve jurering door internationaal samengestelde panels worden slechts weinigen uitgenodigd: bijvoorbeeld slechts één op 60 tot 80 aanmeldingen bij de Rijksakademie. De strikt individuele werk- en onderzoekstrajecten worden gefaciliteerd. Begeleiding van deelnemers (ook wel residents genoemd) vindt plaats ‘op hun afroep’ door keurkorpsen van kunstenaars met een zeer actieve, internationale praktijk, op gelijkwaardige, collegiale basis. Er is geen curriculum of een andere vorm van programmatische begeleiding.
In vergelijking met onderzoekplaatsen buiten de kunst zijn de kosten bescheiden en binnen de kunst goed vergelijkbaar met andere residencies of de buitenlandateliers van het Mondriaanfonds; ze zijn echter niet vergelijkbaar met kosten per student in het kunstonderwijs. De deelnemende kunstenaars komen uit de praktijk en dragen vanaf de eerste dag bij aan het kunstklimaat in Nederland door hun werk en de door hen in de rugzak meegenomen professionele netwerken. Zij blijven ook na de werkperiode sterk verbonden met elkaar en met de Nederlandse kunstwereld. De postacademische instellingen zijn essentieel voor individuele talentontwikkeling én voor ontwikkeling van en innovatie in de beeldende kunst, via de individuele kunstenaars.
De belangrijkste kenmerken van kunstonderwijs op Bachelor of Masterniveau wijken sterk af van het bovengeschetste beeld. De kunststudenten hebben geen (Bachelor) of beperkt (Master) zelfstandige werkervaring. Thans ontstaat weliswaar meer internationale spreiding in de studentenpopulatie, maar het zwaartepunt blijft liggen bij economisch ontwikkelde landen, Europa voorop. Het gaat per academie om honderden Bachelor- en enkele tientallen Masterstudenten. De primaire opgave van het kunstonderwijs is het slaan van een brug naar de beroepspraktijk. Selectie is secundair, met dien verstande dat een aantrekkelijk opleidingsprofiel bij jonge mensen natuurlijk van grote invloed is op de toestroom. De selectie-ratio is onvergelijkbaar laag namelijk één op 5 aanmeldingen – soms wat meer en soms maar slechts één uit twee aanmeldingen. Het selectieproces door kleine, vrijwel uitsluitend Nederlandse panels is kort en snel. Het onderwijs is programma-gestuurd op basis van een curriculum, waarbij gestreefd wordt naar individuele differentiatie binnen de onderwijskaders. Docenten zetten zich zwaar in en hebben in het algemeen een overwegend nationale kunstenaarspraktijk, die door het docentschap onder druk staat. Het kunstonderwijs is essentieel als aanloop voor en basis van ontwikkeling kunstenaarschap en de latere kunstenaarspraktijk.
De overeenkomsten en verschillen zijn zo wel duidelijk, dat scheelt weer een rapport. De postacademische instellingen en het kunstonderwijs vullen elkaar aan. De specifieke eigenschappen van de postacademische instellingen, waarden om te koesteren door de Raad, de minister en de Tweede Kamer, liggen op het vlak van: (scherpe) selectie, (buitengewone) begeleiding en (professionele) netwerkontwikkeling, zoals ruim twintig jaar geleden door dr. Johan Heilbron aangegeven (‘Kunst leren’, 1993).

Faciliteren van kunstenaars en programmeren van kunstpresentatie
Bij de Raad heerst een levensgroot misverstand – of is het moedwil? Met groot gemak wordt aan faciliterende instellingen gevraagd ook te programmeren; twee benaderingen die elkaar kunnen bijten, kunnen uitsluiten of neutraliseren en die bij vermenging mogelijk tot kwaliteitsverlies leiden. Bij het programmeren van ‘presentatie van kunst’, mag je een instituutsvisie verwachten met een helder en aansprekend institutioneel profiel dat consistent is over de jaren. In essentie is daarvoor een top-down werkwijze nodig met eenheid van beleid: ‘alle neuzen dezelfde kant op’. De leiding is het boegbeeld en moet dat ook zijn, de medewerkers zijn in staat om binnen vastgestelde institutionele kaders te werken.
Bij het faciliteren ‘van persoonlijke ontwikkeling’, ligt het primaat bij de individuele kunstenaars, die – na die extreem strenge selectie – respect, vertrouwen en middelen krijgen; zij bepalen bottom-up wat, wanneer tijdens hun werkperiode gebeurt. Dat vraagt om medewerkers met flexibiliteit, onzekerheidstolerantie, empathie én zelfstandig improvisatievermogen, in een amoebische organisatie. En om leiding die uit is op meerstemmigheid, contrast en wrijving, maar die niet op de voorgrond treedt.
Het lijkt of de Raad zich het risico van vermenging van tegenstrijdige benaderingen even, in één geval (bij het oordeel over BAK) bewust is, maar hij verbindt daar in het advies geen consequenties aan en blijft programmering vragen van faciliterende instellingen. Daarmee wordt de bijl aan de wortel van die instellingen gezet, tenzij minister en Tweede Kamer daar een stokje voor steken.

Primair komt op de eerste plaats, secundair op de tweede, tertiair op de derde
Postacademische instellingen hebben als primaire doelgroep individuele kunstenaars, het primaire proces is faciliteren. Per definitie levert dat voor de buitenwacht – waar ik de Raad ook toe reken – een diffuus beeld op van die instellingen, tenzij men in staat is te ‘wegen’ op het niveau van: de ontwikkeling van individuele kunstenaars, hun bijdrage aan de kunst, hun persoonlijke waarde voor educatie en hun eigen rol bij publieksontwikkeling. De Raad weet zich daar geen raad mee en blijft hartstochtelijk zoeken naar het instituutsprofiel (dat er dus niet is). Inhoudelijke beoordeling schiet mede daardoor ernstig tekort. Maar erger nog, bij gebrek aan inhoudelijk beoordelingsvermogen worden prioriteiten verlegd: secundaire activiteiten zoals educatie en vergroting publieksbereik – op programmatische wijze – gaan in de oordeelsvorming van de Raad (en wie dat oordeel volgen) een hoofdrol spelen. Zelfs tertiaire activiteiten zoals fondsenwerving vullen kwalitatieve leemten in het Raadsadvies: De Ateliers wordt aangeraden (meer) personeel in dienst te nemen voor dergelijke secundaire en tertiaire zaken. Alsof dan alles beter wordt, verbindt de Raad tevens een door de Raad opgelegde fusie – modeziekte die elders bijna uitgewoed lijkt te zijn – van De Ateliers en De Rijksakademie tot voorwaarde voor voortgezette subsidiëring op een toereikend niveau. Met fatale gevolgen voor die twee voor professionals zo interessant verschillende instituten: zij zullen elkaar neutraliseren en Nederland is twee internationale topinstituten kwijt. Dat is geen advisering op basis van hedendaagse inzichten, maar dwingelandij.

Palet met kleurschakeringen
Zulke onhandige en oppervlakkige aanbevelingen als fusie, getuigen van een gebrek aan inhoudelijke diepgang. Dat is echter – zoals de Raad ook terecht aangeeft – mede te danken aan het gebrek aan onderlinge profilering door de instellingen zelf, die kennelijk terugschrikken voor het geprononceerd aangeven van de verschillen, die er wel zijn. Een houtskool-schets, op afstand en op eigen gezag, van visie en werkwijze, dynamiek en inbedding van ‘de grote drie’. Het meester-begeleidingsmodel van De Ateliers zoals ontwikkeld in de jaren zestig van de vorige eeuw, is in essentie ongewijzigd gebleven evenals de focus op de museale kunstenaarspraktijk. Op de actuele landkaart is deze instelling tussen kunstonderwijs en de postacademialen ook te zien als een (bijzonder, internationaal vooraanstaand) Masterprogramma. De Jan van Eyckacademie heeft na fluctuerend beleid tussen technologie en – introverte – theorievorming recent een herstart gemaakt met een waaier aan interdisciplinaire activiteiten, niet alleen ter facilitering van kunstenaars maar ook als ‘kunstcentrum’ programmerend voor de kunstwereld. De institutionele samenwerking in de regio is mede door deze vitale façade versterkt. De Rijksakademie kent permanente evolutie en dynamiek afhankelijk van de cohorten kunstenaars uit de brede, dynamische beroepspraktijk, na de ingrijpende transformaties in de jaren ’80 (Instituut voor Praktijkstudie) en midden jaren ’90 (Research Residency). Dit kunstenaarslaboratorium ‘in het oog van de orkaan’ van de kunstmarkt, versterkt verbindingen met de stad Amsterdam en internationaal onder andere in Afrika, Azië en Latijns Amerika, via kunstenaarsplatforms opgezet door alumni.
In internationaal perspectief neemt Nederland met de postacademische instellingen een unieke positie in: PhD programma’s voor kunstenaars (top van de onderwijspiramide) evenals artist-in-residencies bestaan overal, maar de combinatie van tijd en ruimte voor onderzoek en productie, uitwisseling binnen een hoog niveau kunstenaarspopulatie, goede woon- en werkomstandigheden met een brede en diepe advisering en begeleiding van de kunstenaars bestaat, voor zover ik weet, niet buiten onze landsgrenzen. De waardering vanuit de buitenlandse kunstwereld is dan ook groot.
[box style=’note’] “Raad voor Cultuurbeleid” [/box]

Voor Cultuur of voor de Minister
In opdracht van het ministerie bracht ik in de jaren ’90 advies uit over samenvoeging van vier cultuurraden in één Raad. Vele aanbevelingen werden overgenomen, echter niet de door mij voorgestelde naamgeving ‘Raad voor Cultuurbeleid’. Met Cultuurbeleid zou duidelijk worden dat de Raad geen gezag ontleent aan het veld en zeker niet langer een representatieve spreekbuis van het kunstenveld zou zijn, doch ‘slechts’ adviezen uitbrengt aan de minister, die ten principale zelf verantwoordelijk blijft ten opzichte van de Tweede Kamer en zich met haar beleid niet kan verschuilen achter de Raad voor Cultuur. Nu kan door politici gedacht worden dat een Raadsadvies de legitimiteit van het veld heeft (sic).

De vlinder en de sluipwesp
Ontwikkeling van kunstenaarschap gaat zoals gezegd levenslang door: daaraan dragen jeugdervaringen, kunstonderwijs, praktijkervaring en kennisverwerving bij, ook in uitzonderlijke gevallen via postacademische instellingen. Met enige fantasie, is het te zien als een cyclus van transformaties, metaforisch te vergelijken met een rups (sorry, kunstenaars) die zich tijdens het verpoppen ontwikkelt tot een prachtige vlinder. Die transformaties vragen – steeds opnieuw, en steeds anders – van postacademiale instellingen bijzondere inzet en aandacht, om de verpopping te bevorderen. De Raadsadviezen – een grabbelton, waarin ‘facilitair’ en ‘programmatisch’ door elkaar gehusseld worden, prioriteiten verlegd worden van kwaliteit naar randvoorwaarden en de kracht van het individu ondergeschikt gemaakt wordt aan een instituutsprofiel – leiden tot verwarring. De instellingen én de minister én de politiek, worden in de war gebracht met betrekking tot de kernfunctie van die instellingen, die nauw verbonden is met hun visie, genese en reputatie. Stel je nou toch eens voor dat de geadviseerde instellingen de Raadsadviezen serieus nemen en niet meer tijd, kennis, geld en aandacht in selectie, begeleiding en alumninetwerken gaan investeren, maar minder. En (extra) personeel aantrekken voor educatie-, publieksbereik- en fondsenwervingsprogramma’s, dan komt er geen prachtige vlinder uit de pop, maar kleine educatie-, publieksbereik- en fondsenwervingswespjes uit de in de pop gelegde eitjes door sluipwesp Raad voor Cultuur.
Koester de pop en laat de vlinder geboren worden.

Dit artikel is (zonder overleg met de instellingen) geschreven op persoonlijke titel door Janwillem Schrofer.