Ik noem er een aantal ter illustratie, min of meer uitgebreid. Veel van de onderstaande informatie is te vinden op de websites van deze instituten en musea.

Het SFMOMA

De Doris en Donald Fisher Collectie behoort tot de grootste privécollecties van hedendaagse kunst ter wereld. Als oprichters van het in San Francisco gevestigde Gap begon het echtpaar halverwege de jaren zeventig met verzamelen. De relatie van de Fishers met het San Francisco Museum of Modern Art (SFMOMA) bestaat sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen ze lid werden van de raad van toezicht van het museum. Ze schonken aan het museum, en hebben talrijke tentoonstellingen, aankopen en educatieve programma’s gesteund. Ze wilden eigenlijk een museum bouwen maar konden geen locatie vinden, dus wendden zij zich tot SFMOMA om dat museum uit te breiden. SFMOMA bouwde dus een gebouw (kosten 305 miljoen dollar) voor een particuliere collectie gebaseerd op de gedeelde passie van één echtpaar, waarmee die collectie vitaal onderdeel is geworden van het culturele weefsel van San Francisco. Daarbij strekt de invloed van de familie op het SFMOMA zich nu uit tot ver in de toekomst door middel van een partnerschap om de Fisher-collectie altijd in het grootste deel van het museum te presenteren.

Afspraken die zij met het museum maakten zijn onder meer:

• Een groepering van werken uit de Fisher-collectie moet hangen en wisselt eens in de tien jaar.
• Een trust heeft gedurende ten minste 25 jaar toezicht op de verzorging van de collectie. Onlangs is de overeenkomst uitgebreid tot een periode van honderd jaar, met de mogelijkheid tot verlenging. De bruikleentermijn eindigt in 2116.
• Het grootste deel van de kunst in het museum is van de Fishers, privé. Het partnerschap van het museum is, vanwege belastingvoordelen, met de Fisher Art Foundation.
• Fisher en haar drie zonen zijn de enige beheerders van de stichting. Zoon Bob is voorzitter van de raad van bestuur van het SFMOMA.
• In de zalen van de Fisher Collectie mag niet meer dan 25 procent van de tentoongestelde stukken afkomstig zijn van andere bruikleengevers of donoren.

Deze deal is niet transparant. De bezoeker veronderstelt dat het de keuze ziet van SFMOMA, maar dat is niet zo. Over meer dan drie verdiepingen van het zeven verdiepingen tellende museum is de Fischer collectie permanent tentoongesteld. De tweede en zevende verdieping zijn gereserveerd voor wisselende tentoonstellingen gecureerd door curatoren van het museum, of gast-curatoren.

Toegang tot de tentoonstellingen is 25 USD voor volwassenen, 22 USD voor senioren en 18 USD voor jongeren. Jongeren en kinderen van 18 jaar en jonger hebben gratis toegang.

Wildgroei van privécollecties in Parijs

Er is, wereldwijd, een enorme groei van privécollecties, die vaak in nauwe samenwerking met lokale overheden openbare gebouwen (publiek bezit) verbouwen en in gebruik nemen voor hun particuliere musea. In Parijs is er een ware hausse aan dergelijke particuliere initiatieven. Een greep.

Dit voorjaar was er tegelijkertijd een tentoonstelling van Charles Ray in Centre Pompidou (een publieke instelling) en in de Parijse vestiging van de Pinault Collection, die ook de sponsor is van Pompidou. De Pinault Collection is gevestigd in de Bourse de Commerce in Parijs en in het Palazzo Grazzi in Venetie. ‘Het delen met het publiek van de vragen die de kunst oproept en ons stelt, dat is de eigenlijke zin van het culturele project dat ik heb opgestart,’ in de woorden van de invloedrijke verzamelaar François Pinault op de website van de Pinault Collection. Fondation Pinault beheert zijn private kunstverzameling. Pinault is eigenaar van de Fnac-keten, Gucci, Yves Saint Laurent, Samsonite en het het veilinghuis Christie’s. Pinault wil niets minder dan het hele ecosysteem van Parijs dynamischer maken. Toegang tot al deze instituten is niet gratis.

Lafayette Anticipations in Parijs steunt hedendaagse kunst, via  twee instellingen van ‘algemeen belang’, de Fondation d’entreprise Galeries Lafayette en het Fonds van de belanghebbende Famille Moulin, die voor een groot deel eigenaar is van het warenhuis Galeries Lafayette, en van Carrefour. Lafayette Anticipations wil een katalysator zijn door kunstenaars op maat gemaakte omstandigheden te bieden om te produceren, te experimenteren en tentoon te stellen. Toegang tot de tentoonstellingen is gratis.

Louis Vuiton Foundation, met de kunstverzameling van zakenmagnaat, investeerder, en kunstverzamelaar Bernard Arnault, heeft als missie om het publiek te dienen, en wil kunst en cultuur voor iedereen toegankelijk te maken en nationaal en internationaal promoten, door het organiseren van tijdelijke tentoonstellingen, collectiepresentaties, events, en opdrachten aan kunstenaars voor werk op locatie. Toegang is niet gratis.

De Fondation Cartier, opgezet door Alain Dominique Perrin, een emblematisch figuur in de luxe goederen wereld, zet zich in voor de bevordering en de bewustmaking van het publiek op het gebied van de hedendaagse kunst door middel van tentoonstellingen, en opdrachten aan kunstenaars, waardoor hun belangrijke collectie direct wordt verrijkt. De tentoonstellingen en de collectie zelf worden vaak naar buitenlandse instellingen gestuurd, waardoor de internationale uitstraling van de Fondation Cartier wordt versterkt. Toegang is niet gratis.

Pernod Ricard Foundation, opgezet door de op één na grootste distilleerder ter wereld, profileert zich met een zoals ze het zelf noemen ‘baanbrekend en gedurfd’ programma van tentoonstellingen en biedt een platform aan performance en debatten over maatschappelijke thema’s. Pernod Ricard Foundation steunt de jonge Franse kunstscène om zich op internationale schaal te ontplooien, en biedt ter ter plaatse zowel logistieke als financiële steun. Toegang is gratis.

Valkuilen, voetnagels en klemmen

Deze voorbeelden geven een inzicht in de problemen die kunnen optreden:

• Relatie gevers-ontvangers niet helder.
• Belangen niet expliciet, waardoor belangenverstrengeling, rolverwarring, wederdiensten, zelfcensuur, reëel wordt.
• Troebel waar het geld dat wordt ingezet in kunstinstellingen, mee verdiend wordt.
• Onbalans privé en publiek onder het mom van publiek belang.
• Waarden die we als samenleving willen kunnen onder druk komen te staan. Privé gevers kiezen zelf waar ze geld aan geven. In tegenstelling tot een samenleving die beslist.

Wat staat er op het spel? Niets minder dan het eigenaarschap over de democratie. De overheid, gemandateerd het publieke belang te vertegenwoordigen en gekozen via verkiezingen, leunt achterover als ze taken overlaat of delegeert aan prive partijen. Deze partijen krijgen daardoor grote invloed in het publieke domein, op het publieke debat en democratische waarden. Met inzet van kunst nemen zij het publieke domein over, en krijgen en nemen steeds meer ruimte agenda stellend te zijn, terwijl de overheid het mandaat heeft onze democratische ruimte te bewaken. Vertrouwen in de overheid wordt zo stelselmatig door diezelfde overheid ondermijnd. Democratische processen laten achteroverleunen niet toe: het vereist oplettendheid, werk en onderhoud, van ons allemaal.

Is generositeit zonder eigen belang? Is het emancipatoir voor alle groepen in de samenleving? Welke stemmen krijgen een platform? Als de samenleving een brede opvatting over cultuur, wil, inclusief, divers, omdat dat recht doet aan de bevolkingssamenstelling: hoe garanderen we dat dan als samenleving? Welke afspraken maken we dan?

Publieke kunstinstellingen krijgen steeds meer taken. Codes (gedragsregels) moeten een grotere publieke toegankelijkheid garanderen en zijn ook leidend bij subsidieaanvragen. Maar: de blik openen naar de voorheen veronachtzaamde 25% moet ook in geld uitgedrukt worden. Simpel gezegd: 25% meer publieksbereik is ook 25% meer werk. Codes zijn een nobel streven maar werken niet per se gelijkheid in de hand, en er is weinig onderzoek naar hoe mecenaat ongelijkheid in stand houdt. Wie valt buiten beschouwing?

Willen we een staat van het mecenaat? Wat wil een samenleving op lange termijn?

Wie betaalt bepaalt. Als we, ter illustratie van wat op het spel staat en bij wijze van een voorbeeld uit een andere publieke sector, het onderwijs, alleen privé onderwijs zouden hebben dat volledig haar eigen curriculum zou mogen bepalen, ondermijnt dit de publiek gedeelde waarden en dus de samenleving, uiteindelijk. Dat is dus niet in het publieke belang. Stelselmatig stelt de samenleving, wij dus, vast, wat we belangrijk vinden en waarom, waar je minimaal op kunt rekenen, en wat daarvoor nodig is. Deze vaststelling komt tot stand in een proces van deliberatie: een democratisch proces van beraadslaging en overleg waar afstemming via het uitwisselen van informatie en standpunten plaatsvindt.

Kunst verandert de samenleving niet. Mensen doen dat. Maar kunst toont wel andere perspectieven, waardoor opvattingen en ideeën veranderen. Meerdere perspectieven dus. Meer opties, meer mogelijkheden, meer transparantie. We kunnen dit niet alleen aan privé partijen overlaten, die op grond van eigen particuliere keuzes of belangen het publieke domein, onze samen-leving, vormgeven.

Een gezond ecosysteem is en…en…en…, met checks en balances.

Deze tekst werd door door Liestbeth Bik voorgedragen tijdens het symposium De Staat van Mecenaat als onderdeel van een panel met kritische perspectieven op hedendaags mecenaat in de beeldende kunst. Opnames van hele symposium zijn hier terug te kijken.