Joram Kraaijeveld: Waar is het pand gelegen? Hoe zit in elkaar? Hoeveel ateliers zijn er? Wat is de verhouding kunstenaars en bedrijfjes? Zijn er ook collectieve ruimtes?
Robert Verhaaf en Petra Wiek: Het atelierpand ligt op een terrein met een oude waterzuiveringsinstallaties, dat wat verscholen ligt tussen de Rijksweg A12 en het bedrijventerrein van Nutricia in het zuidoosten van Zoetermeer. In het pand zijn vijftien individuele ateliers en een kleine opnamestudio, en daarnaast collectieve ruimtes als een algemene werkplaats, een grafisch atelier, een doka, en een expositieruimte. 23 personen maken structureel gebruik van de ruimtes, en daarnaast zijn er ook mensen van buiten die van onze ruimtes gebruik maken, waaronder gastkunstenaars. Om het pand is er ook nog buitenruimte beschikbaar.

BaZtille, impressie expositie fietsen in Zoetermeer, 2017

JK: Hoe is het proces naar collectief eigendom verlopen? Wie waren er belangrijke partners?
RV en PW: Het eigendom begint eigenlijk bij het huren van het pand al zo’n 18 jaar geleden. Toen waren we op zoek naar een nieuwe atelierruimte, en viel ons oog op dit pand in Zoetermeer. Met behulp van stichting De Verandering – die inmiddels niet meer bestaat – hebben we een plan ontwikkeld waarbij sociale architectuur belangrijk was. Ons plan om dit destijds leegstaande pand te betrekken vond gehoor bij toenmalig burgemeester Luigi van Leeuwen, die een klein budget beschikbaar stelde om het pand gebruiksklaar te maken. We mochten initieel zeven jaar blijven, maar dat werd stilzwijgend verlengd. Wel stond vanaf 2010 de toekomst van ons ateliercomplex onder druk. De gemeente was eerst van plan om een theater te bouwen op deze plek, maar zag daar – na de aankondiging van een rechtszaak – later vanaf. In 2016 koos de gemeenteraad er voor om ons niet meer te ondersteunen zogenaamd vanwege financiële redenen, en werd ons de huur opgezegd per 1 januari 2019. We dachten dat het over was.
Niet veel later bleek dat naast financiële redenen er ook plannen waren voor een nieuwe ontsluitingsweg naar het naastgelegen Nutricia waarvoor wij moesten wijken. In januari 2017 hebben we daarom een brief geschreven naar de CEO van Danone, Emmanuel Faber, waarin we een voorstel hebben gedaan om de ontsluitingsweg zodanig te leggen zodat ons ateliercomplex zou kunnen blijven bestaan. Twee weken later kwam de directeur van Nutricia bij ons op bezoek om te vertellen dat we voor hen niet hoeven te verhuizen. Met aanwijzingen van oud-burgemeester Luigi van Leeuwen hebben we daarna ook contact gezocht met wethouder Marc Rosier, de directeur van Rijkswaterstaat, de gedeputeerden van de provincie Zuid-Holland, en de projectontwikkelaar. In mei van dat jaar werden we op het stadhuis uitgenodigd om met ambtenaren te komen praten. Tot onze lichte verbazing kregen we de mededeling dat we niet alleen konden blijven, maar dat we ook het pand in eigendom zouden krijgen.

BaZtille, isoleren van ateliers, 2018

JK: Wat heeft er voor gezorgd dat het haalbaar is?
RV en PW: Achteraf lijkt het een samenloop van omstandigheden. Het was belangrijk dat we hier al bijna twintig jaar zitten, dat we altijd op tijd de huur hebben betaald, dat we voorzien in een behoefte van kunstenaars en daarmee een zeker belang hebben in de culturele voorzieningen van de gemeente. Daarnaast was het ook cruciaal dat Danone en Nutricia open stonden voor onze ideeën en in zijn gegaan op onze suggesties, zonder een opstelling als deze had het erg moeilijk voor ons geworden. Als laatste heeft de gemeente het plan voor behoud van het atelierpand ondersteund. Nadat deze eenmaal overstag was gegaan, is er ook nog subsidie vrijgekomen voor de verduurzaming van het pand en een budget om achterstallig onderhoud weg te werken en de roldeuren te vernieuwen bijvoorbeeld.

JK: Hoeveel zelforganisatie is er nodig? Of waar hebben jullie hulp bij gehad?
RV en PW: Er is veel zelforganisatie nodig. Er gaat niet alleen veel eigen tijd inzitten, maar er is zo veel organisatie nodig om het atelierpand te bewaren dat dit een enorm beslag legt op de eigen praktijk. Gelukkig hebben we al heel wat jaren ervaring, en gaan de interne zaken als verhuur en toewijzing met huurcontracten en huishoudelijk regelement soepel en organisch. Zoals gezegd, oud-burgemeester Luigi van Leeuwen heeft advies gegeven, en gemeenteraadslid Hanneke Wortel (LHN) heeft het plan voor verduurzaming van het pand gesteund. Daarnaast hebben we ook contact gehad met andere panden, zoals de War in Amersfoort. Naast zelforganisatie is het ook nodig om effectief te zijn en weerstand te bieden. De brief die we naar Danone hebben gestuurd was een noodgreep, maar heeft wel gewerkt.

BaZtille, filmopname musicclip BitBird San Holo, 2017

JK: Met welke wetgeving hebben jullie te maken? Wat waren de uitdagingen op dit gebied?
RV en PW: We hebben niet met specifieke wetgeving op het gebied van verhuur te maken gehad. Wat wel speelt is bijvoorbeeld milieuwetgeving, bestemmingsplan en lokale regelgeving met betrekking tot evenementen. Soms kan wetgeving in je voordeel werken. De twee voormalige dienstwoningen van de waterzuivering staan straks te dicht langs de weg voor permanente bewoning, maar ze kunnen wel gebruikt worden als ontvangstruimte en als plek voor gastkunstenaars. We zullen heel spits moeten blijven, de grond is eigendom van de gemeente en er zijn altijd weer veranderingen mogelijk.

JK: Wat is jullie organisatie- en rechtsvorm? Waarmee moet wat dit betreft rekening gehouden worden?
RV en PW: We zijn een stichting met een bestuur, waarin er verschillende wisselingen zijn geweest. Op het moment vormen wij het bestuur, maar we gaan op korte termijn op zoek naar nieuwe bestuursleden. Het is altijd belangrijk dat de nieuwe bestuursleden achter de ideeën staan van BaZtille om betaalbare atelierruimtes voor kunstenaars mogelijk te maken. Ze doen dit onbezoldigd, maar wij vinden dat de toewijding te hoog is om van vrijwilligers te spreken.

JK: Hoe gaan jullie om met duurzaamheid? Zowel met beheer van het pand, als met de organisatie en toewijzing?
RV en PW: Duurzaamheid geldt in eerste instantie voor het atelierpand, dat moet blijven voortbestaan. In de komende jaren komen er ook nog zonnepanelen op het pand. Om het atelierpand te laten voortbestaan moet het beheer ook duurzaam zijn. Daarom is het goed als het bestuur van de stichting, na het opknappen van het pand, uitbreidt. De toewijzing is ook toekomstbestending, er zijn altijd kunstenaars op zoek naar een atelier. Ateliers worden toegewezen door het bestuur soms in samenspraak met de huurders. Er is ieder jaar wel een wisseling of doorstroming. We hebben ook wel contact met Stroom Den Haag, en sommige kunstenaars zijn via hen bij ons terecht gekomen.

BaZtille, groepstentoonstellinbg BaZtille, 2016

JK: Hoe staat het met de betaalbaarheid? En hoe is de financiering tot stand gekomen?
RV en PW: De ateliers zijn heel betaalbaar, zeker in vergelijking met de vierkante meter prijzen in andere steden in Nederland. Sommige kunstenaars delen wel een atelier, maar dat is omdat ze willen samenwerken of meer efficiënt van het atelier gebruik willen maken. We hebben het pand verkregen zonder er een hypotheek voor hoeven aan te gaan. Er was dus geen financiering nodig, wat ons veel vrijheid geeft. Het onderhoud en de belasting van het pand wordt betaald uit de huuropbrengsten en incidenteel verhuur van de expositieruimte of werkplaatsen.

JK: Hebben jullie hulp gehad van anderen, andere panden of kennis die is opgedaan bij andere projecten?
RV en PW: De concrete hulp die we hebben gehad is van Hanneke Wortel (LHN) om budget beschikbaar te stellen om het pand te verbeteren. Bij de totstandkoming van de formele overdracht heeft Marc Schutgens van de gemeente een belangrijke rol gespeeld. Daarnaast hebben we wel inspiratie opgedaan bij onder meer Kaus Australis in Rotterdam.

JK: Is er een ideologische achtergrond van de aankoop: de ideeën over collectieve aankoop, wapenen tegen de gentrificatie, en onderlinge solidariteit ?
RV en PW: Vanaf het begin was het uitgangspunt om in een groeistad als Zoetermeer betaalbare ateliers te realiseren. Niet het bezit van het pand, maar het bezit van de ruimte die cultuurmakers nodig hebben is van het allergrootste belang. Bezit van het pand is een middel, geen doel op zich. Tegelijkertijd dient de stichting van BaZtille er scherp op te blijven dat de inhoud voorop blijft staan, en geen randzaken als prestige daar afbreuk aan doen. Daarom is loyaliteit in vele opzichten belangrijker dan solidariteit. Tenslotte kunnen de disciplines binnen het atelierpand zodanig uit elkaar liggen dat onderlinge solidariteit niet verlangd kan worden. Maar loyaliteit aan de stichting, met haar doelstellingen, is onontbeerlijk.

BaZtille, zijaanzicht met nieuwe overheaddeuren, 2018